Intervistë ekskluzive me Xhevdet Hajredinin ekspert dhe analist në fushën e financave dhe ekonomisë dhe ministër i financave nga pavarësimi i Maqedonisë. Hajredini për CIVIL Media e analizon buxhetin për vitin 2019, dhe diskuton për temën – financimi i partive politike, dhe tema tjara nga fusha e politikave shtetërore lidhur me financat dhe ekonominë.
CIVIL MEDIA: Si do ti komentoni projeksionet buxhetore të Qeverisë për vitin 2019? A është e nevojshme rritje kaq e madhe e buxhetit, posaçërisht nëse i marrim parasysh, për shembull, rritjen e trefishtë të buxhetit të Ministrisë për financa në krahasim me vitin 2018, ose, rritjen e buxhetit të Agjencisë së Kadastrës i cili është tre herë më i madh se i vitit 2018?
Hajredini: Në lidhje me diskutimin publik për Buxhetin për vitin 2019 dhe deklaratat e kompetentëve, ministri për financa, kryeministrit dhe zëvendës kryeministrit për çështje të ekonomisë, unë kam shkruar një status në fejsbuk, nga ku dëshiroj ta filloj këndvështrimin tim: “Nuk mbaj mend kur ndonjë ministër për financa ka thënë se buxheti të cilin ai e propozon, nuk është zhvillimor, ose se nuk dallon nga buxhetet tjera. Të gjitha buxhetet, nga ato parapraket, dallojnë vetëm nga ajo se janë më të mëdha. E njëjta vlen edhe për buxhetin për vitin 2019”.
Këtë e them sepse ministri i ri, përndryshe ministër i shkolluar, në paraqitjet publike shpesh përdor vlerësime se “kjo është hera e parë që buxheti është kështu”, “për herë të parë kemi buxhet zhvillimor”, “për herë të parë propozojmë tatim progresiv”. Unë mundem ta kuptoj atë, si ministër të si, të thotë “për herë të parë, sepse është i ri. Por, njëkohësisht, besoj se kur mësojnë lëndë të ndryshme në fakultetin e ekonomisë, në çdo lëndë pjesa hyrëse është historia e asaj pune që studiohet. Prandaj, dua të them se këto dukuri për të cilat ai vlerëson se ndodhin për herë të parë, nuk janë të bëra për herë të parë, por se ai nuk i mban mend, ose, nëse i ka lexuar, shumë shpejtë i ka harruar.
E dyta, nuk kishte nevojë që kjo Qeveri, nga viti i kaluar, po edhe këtë vit, Buxhetin ta shfrytëzojë si propagandë. Politike, partiake, të qeverisë, etj…Sepse kemi trashëguar një periudhë në të cilën propaganda e ashpër partiake ishte më e fuqishmja në tërë historinë e Maqedonisë.
E treta, nuk mban ujë deklarata e kryeministrit se vitin e ardhshëm nuk do të merremi me probleme tjera, por, se do të jetë vit ekonomik. Gjë që është e palogjikshme. Për arsye se, ndoshta kryeministri nuk mban mend, por me një deklaratë të tillë në vitin 2006 filloi edhe Nikolla Gruevski, kur tha se programi i partisë së tij do të bëjë moratorium për të gjitha temat tjera përveç për ekonominë, se nuk do të diskutohet për çështje etnike. Kjo, në atë kohë ishte porosi për partitë politike shqiptare të cilat garonin të jenë në koalicion me Gruevskin, që të mos shpresojnë se do të merret me kërkesat e tyre. Ai ashtu edhe veproi.
Kur bëhet fjalë për ekonominë, nuk mund të thuash se ndonjë vit do të jetë ekonomik. Ekonomikë, duhet, dhe patjetër të jenë të gjitha vitet! Sepse ekonomia është krejtësisht e ndryshme nga të gjitha problemet tjera. Mundet kryeministri, pas ndonjë viti, ose për ndonjë periudhë konkrete të ketë ndonjë problem të madh politik. Siç është për momentin çështja e zgjidhjes së emrit dhe kontestit që e kishim me Greqinë, i cili për fat të keq ende nuk është i zgjidhur deri në. Mirëpo, absolutisht nuk mund të thuhet se për këtë shkak nuk do të orientohemi nga ekonomia. Me ekonomi merren të gjithë qytetarët, i gjithë populli, sepse me këtë sigurohen kushtet elementare për ekzistencë, Sipas kësaj, ekonomia nuk mund të ndalet këtë vit!
Pikërisht për këtë arsye qeveritë janë të përbëra nga shumë sektorë, nga shumë resorë. Ka njerëz që merren vetëm me ekonomi, pavarësisht se çfarë probleme tjera ka shteti në atë vit.
Gjithashtu, askush nuk pret se kryeministri është ai që për çdo ditë para vetes duhet t’i ketë problemet operative – ekonomike ose sfida. Mirëpo, të thuhet se këtë vit nuk do të merremi me ekonomi, ose se këtë vit do të merremi me ekonomi, është shumë kundërthënëse dhe e palogjikshme.
Por, t’i kthehemi diskutimit publik për buxhetin për vitin 2019. Viti 2018 filloi me atë të cilën të gjithë e dinim dhe flisnim, se qeveria e VRMO-DPMNE ka shpenzuar pamëshirshëm nga Buxheti. Çfarë do të thotë kjo? Se në Buxhetin e trashëguar nga viti 2016 ka pasur shumë para, që VMRO – DPMNE të mundet të shpenzojë pamëshirshëm. Mirëpo, edhe vitin e kaluar, kjo Qeveri krijoi buxhet më të madh se ai i vitit 2016.
Unë dhe shumë tjerë, madje edhe vetë ata, LSDM, si parti e atëhershme opozitare, i sulmonim ato buxhete, sepse me ato na mundësohej shpenzim, jo vetëm për dedikime të papërshtatshme, si Shkupi 2014 dhe arsye tjera për shpenzimin e parave, por edhe shuma të mëdha të parave që mbaruan në xhepat e shoqërisë kriminele, siç theksoi disa herë edhe prokurorja speciale Katica Janeva.
Dhe, çfarë ndodh tani? Kemi buxhetin më të madh nga kurdoherë në historinë e Maqedonisë, gjë që nuk është edhe aq e palogjikshme. Posaçërisht sepse ne asnjëherë nuk kemi pasur rënie të rritjes së bruto prodhimit shoqëror, është normale buxhetet të jenë më të mëdha nga viti i kaluar. Megjithatë, këtu bëhet fjalë se ne tani shohim se për çfarë do të shpenzohen para, përkundër asaj për çfarë ne presim se do të shpenzohen. Dhe për çfarë nuk shpenzohen, ndërsa ne kemi menduar, edhe tani mendojmë se duhet të shpenzohen.
Do të thotë, insistimi se buxheti është zhvillimor, ju lutem… Nuk mundet Maqedonia të ketë buxhet zhvillimor nëse dyfish më tepër para destinohen për dotacion në fondin pensional, sesa për investime publike dhe për projekte infrastrukturore, infrastrukturë energjetike dhe rrugore.
Sipas kësaj, nëse vitin e kaluar, që është absurde, rreth 400 milionë euro nga buxheti janë të planifikuara për investime publike, ndërsa nuk arritën me fundin e shtatorit të shpenzojnë as të tretën. Sepse shpenzimi i mjeteve të planifikuara për investime, nuk është punë e thjeshtë. Mund t’i parashikosh, por nuk mundesh t’i kalosh të gatshme në ndonjë ministri tjetër, dhe bëni si të doni! Projektet duhet të jenë të gatshme, ndërsa te ne nuk është ashtu. Dhe kjo nuk është vetëm tani, kjo është dhimbje 30 vjeçare. Dhe për ato pak para të destinuara për investime publike, institucionet nuk kanë kapacitet administrativ t’i tërheqin dhe t’i shpenzojnë.
Nëse Angjushevi shpreh optimizëm se dy muajt e fundit do t’i shpenzojmë, kjo do të thotë se ai është praktik! Kjo nuk është e mundur! A e dini se kur është e mundur kjo? Kur të kuptohen me partnerët t’i kalojnë paratë para kohe, që të evidentohet se kanë shkuar, ndera ata, t’i kryejnë punët vitin e ardhshëm. Ato marrëveshje nuk janë të përjashtuara. Mirëpo, kompanitë duhet të paguajnë tatim për këtë dhe duhet ta kthejnë, nuk kanë interes të tillë. Qeveria e kaluar ka pasur marrëveshje të tilla me kompani të caktuara. Do të thotë, do të fillohet me praktikën e njëjtë, praktikë me të cilën zëvendësi Angjushev ka përvojë, sepse edhe më herët ka qenë klient i qeverisë duke e pasur parasysh biznesin e tij me energjetikë.
Kur flasim për atë se sa rëndë është të tërhiqen mjete për investime në sektorin publik, është shumë e rëndësishme të përkujtohemi se kemi Qeveri në të cilën partner i koalicionit është Bashkimi Demokratik për Integrim, i cili ishte në koalicion edhe me qeverinë e kaluar. Pesë vite, kuadrot e BDI, sepse atje ashtu quhen, për rikonstruimin e Teatrit Shqiptar në Bit- Pazar, në të cilin nuk mund të hysh sepse është i mbuluar me shalqinj të qelbur, pjepër dhe banane…Pesë vite zgjat rindërtimi i këtij teatri dhe ende nuk ka mbaruar. Tani është rast i hetimit të Prokurorisë Speciale Publike. Teatri Kombëtar Maqedonas i cili kushtonte 50 milionë euro u ndërtua për dy ose tre vite. Për pesë vite, 90% nga projektet për Shkupi 2014 ishin të kryera, ndërsa për pesë vite nuk mund të kryhet rikonstruim i një objekti! Dhe i dëgjoj këta apologjetët dhe demagogët e BDI, ata nuk paskan kohë t’i ndjekin punët rrjedhëse, sepse 16 vite janë të angazhuar për integrimin në Bashkimin Evropian dhe NATO dhe falë tyre tani jemi kaq afër integrimeve euroatlantike.
Më tej, kjo parti e cila ka qenë ortak me Gruevskin, dhjetë vite paguante mijëra aktivistë partiakë, ua dërgonte paratë nëpër shtëpia. Ata e kishin për detyrë vetëm të hapin llogari bankare, ta japin emrin dhe mbiemrin që ty hyjnë në listë te Sekretariati për zbatimin e Marrëveshjes kornizë të Ohrit dhe të presin t’u vijnë paratë pa i parë askush, pa u paraqitur fare. Mirëpo, shohim se këtë vit vetë zëvendës kryeministri, gjashtë muaj nuk paraqitet në punë, as në seanca të Qeverisë dhe askush as që e vëren se nuk është prezent, që do të thotë se as që ka çfarë të punojë. Që të jetë ironia edhe më e madhe, pritën dhjetë vite, që tani, një ministre tjetër i LSDM, nga Ministria për shoqëri informatike dhe administratë të vjen dhe të zbulon vende pune në administratën shtetërore. Të kthehemi tani në fillim…Pra ku kanë qenë ato vende pune, të cilat askush nuk i ka parë se ku janë? Dhe pasi t’i zbulojë të thotë se teprica, ( e cila nuk është tepricë, sepse një herë thotë se kemi, e tjetër herë thotë se nuk ka tepricë në administratën shtetërore), gjegjësisht, të paaftit ( sepse ka të paaftë), do t’i ofrojnë për ekonomi. Pra, cila është ajo ekonomi që do ta angazhojë atë që nuk ka vlerë në administratën shtetërore? E pastaj ministri do t’ua japë me listë, sikur të jenë thes patatesh! Këta janë njerëz të rinj, janë njerëz inteligjentë. Nuk mundet dikush ata t’i japë ose t’i marrë…
Dhe ajo që është më e rëndësishme, ne për tridhjetë vite kemi vërejtje, e dimë edhe vetë, kemi pasur dëshmi të fuqishme se Maqedonia, me këtë madhësi, me këtë popullsi, ka tepër të punësuar në administratën shtetërore.
Kështu që, dua ta pyes ministrin për financa, në bazë të cilit ligj i dërgohen para dikujt në shtëpi, që të mos vijë në punë, vetëm që partia në pushtet t’i shfrytëzojë për vota?
CIVIL MEDIA: Në bazë të këtyre fakteve, të cilat i paraqitni, sot, përsëri, kemi situatë në të cilën rritet buxheti i Sekretariatit për zbatimin e Marrëveshjes së Ohrit…
Hajredini: Askush nuk pyet, pas 17 vite zbatimi, unë insistoj se për çdo vit janë dhënë nga 100.000 euro që dikush ta analizojë zbatimin e Marrëveshjes së Ohrit. Marrëveshja e Ohrit ka pesë pikë. Të ndërpritet konflikti i armatosur, i cili është ndërprerë. Të realizohet risocializimi i pjesëmarrësve. Kjo gjithashtu kërkon para, por ky risocializim deri tani nuk është realizuar. Çfarë është realizuar? Është realizuar vetëm ajo që Gruevski në marrëveshje me Ahmetin e kanë sjellë interpretimin autentik të Ligjit për amnisti të lirohen rastet të cila Gjykata e Hagës i sjelli në kompetencë të Maqedonisë. Dhe dëgjojmë “bombë” se s Gruevski i lut të hyjnë në sallë deputetët e tij të VMRO-DPMNE, të votojnë, ndërsa edhe vetë ai, si çdo herë, nuk ishte prezent. “Thërritni të vijnë të votojnë dhe me këtë do të jemi rehat tërë mandatin”. Dhe kjo ishte kështu. Mundej të shpenzojë miliarda, t’i hedh në ujërat e Vardarit, e përfaqësuesit e BDI të mos bëzajnë!
CIVIL MEDIA: A do të thotë kjo se historia po na përsëritet?
Hajredini: Historia po na përsëritet. Mirëpo, të gjithë ne që merremi me këto fakte ende shpresojmë se do të zgjidhet ky problem i madh i Maqedonisë.
CIVIL MEDIA: Të kthehemi shkurt në uljen e disa nga buxhetet për vitin e ardhshëm. Për shembull, është ulur buxheti i të gjitha inspektoratet shtetërore në kohë kur janë më të nevojshme, veçanërisht kur bëhet fjalë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, e në veçanti të punëtorëve. Është ulur edhe buxheti i Ministrisë për vetëqeverisje lokale, në kohë kur e mbarojmë vitin pikërisht me mbulimin e vrimave në buxhetet e komunave. Si do ta komentoni këtë?
HAJREDINI: Keni të drejtë për këto destinime që i përmendni. Aspak nuk guxojnë të ulen, ndërsa nga ana tjetër të rriten rrogat edhe atë në mënyrë joselektive. Të rriten rrogat e administratës shtetërore, të rriten subvencionet e ndryshme për nxitjen e eksportit, për bujqit, etj…Mendoj se kjo është absolutisht e paarsyeshme! Buxheti nuk guxon të jetë për subvencione, por të përfshihen sa më shumë para nga Buxheti dhe të shkojnë në Buxhet. Të lihet që afaristët të kenë më tepër para.
Pse bëhet kjo? Kjo bëhet sepse me këtë parashikohen mjete të vogla për dotacione të ndryshme me të cilat përfshihen shumë njerëz, e kjo do të thotë numër i madh i votuesve. Do të thotë ky numër i madh i njerëzve u nevojitet që të jenë votues potencial për partitë në pushtet. Nga ana tjetër do të merren nga të ardhurat dhe thonë “ do të sjellim rritje nga tatimi progresiv prej afër 25 milionë euro.” Një muaj ministri merret me arsyetime për reformat nga sistemi tatimor. Është e mundur t’i jepet kaq rëndësi një reforme eventuale, efekti i së cilës është 25 milionë të ardhura në buxhet prej 3 miliardë dhe 700 milionë. Do të thotë, nuk është 1, por 0,5% nga buxheti. Dhe nga kjo bëhet temë e madhe. Dalin profesorë, madje edhe unë isha disa herë, dhe e thash këtë që e tregoj tani, dhe më nuk më ftojnë…Dhe ai ( ministri) është serioz se me këtë e ul deficitin në krahasim me vitin e kaluar. E tregojnë me përqindje që qytetarët ta kenë të qartë, ndërsa bëhet fjalë për ulje prej 8 milionë euro. Sikur, kjo qenka sukses i madh i qeverisë. Për herë të parë po ndodh…
CIVIL MEDIA: Si do ta komentoni Ligjin për financimin e partive politike?
Hajredini: Nëse partitë politike, siç tregon historia e Maqedonisë, mbeten si ato siç i kishim, dhe ende i kemi, nëse pushtetin, kur janë në pushtet e shfrytëzojnë për qëllime partiake, aspak nuk është me rëndësi sa para marrin si dotacion nga buxheti, edhe pse nuk duhet të marrin. Ka aq shumë vrima në relacionet mes partive në pushtet, dhe aq shumë mundësi përmes klientëve të tyre t’i mbulojnë shpenzimet e partive. Mekanizmat për transferimin e parave shtetërore, nuk bëhen me nënshkrimin e ministrit për financa, e pastaj ta zëmë. Kjo bëhet me ndërmjetësimin e kompanive klientë. Kjo bëhet me atë që është bërë me beton. Atë teknologji e kemi parë. U ndërtua një ndërtesë e tërë. Ndërtesa më luksoze në qytet. Partia më e pasur në Evropë u bë e pasur pa i transferuar paratë drejtpërdrejtë nga buxheti në parti. Dhe kjo rritje tani, sikur nëse dëshirojnë ta bëjnë këtë, do të ndalen sepse u janë rritur dotacionet nga buxheti.
CIVIL MEDIA: Si do ta komentoni financimin e Referendumit, në veçanti pjesën e fushatës?
Hajredini: Është e qartë se ekziston ndonjë rregullore për fushatat. Mirëpo, këtu bëhet fjalë për atë se cilat janë ato mekanizma mes mediave dhe partive. Atje ka aq pak mundësi që t’u japin më tepër.
Unë lexoj, dhe kjo nuk është aq e rëndë të kuptohet, thotë: “Njoh një biznesmen nga Tetova i cili jep 1000 euro donacion për BDI”. Çdo gjë që botohet në Maqedoni, shkon përmes shtypshkronjës së tij, jo aq, por qindra mijëra të jenë të derdhura në partitë. Këtë që ju e tregoni, ne e kemi të njohur, por 80% nga qytetarët nuk e dinë dhe nuk e kanë për obligim ta dinë. Për atë arsye ata aq shumë i theksojnë këto gjëra. Sikur janë reforma aq të mëdha.
CIVIL MEDIA: Çfarë efekte prisni nga tatimi progresiv?
Hajredini: Ministri për financa thotë se paratë që do të fitohen nga tatimi progresiv do të destinohen për zgjidhjen e statusit të shtresave më të varfra. Kjo është e palogjikshme! Në parimet e krijimit të buxhetit, nuk ka të ardhura të ndara që do të destinohen për shpenzime të caktuara. Parimi është – çdo gjë nga buxheti, çdo gjë në buxhet. Një është ana e të ardhurave, ndërsa plotësisht tjetër është ana e shpenzimeve. Aty ka programe sociale për zgjidhjen e problemeve të transferimeve sociale. Si? Nga cilat para shkojnë te këta të cilëve u dërgohen paratë nëpër shtëpia, pa punuar? Ato nuk janë ndryshe të ngjyrosura, e t’u tregojmë njerëzve se ja këto para kanë hyrë dhe do të destinohen për ju.
Nuk dua të them se ministri nuk e njeh teorinë. Ai është profesor i ekonomisë, ka mësuar, ashtu siç kam mësuar edhe unë. Dhe deri tani u tregua si i ndershëm. Nuk dyshoj se do të hyjë në vepra korruptuese si ato për të cilat deri tani kemi dëshmuar, dhe jemi dëshmitarë edhe tani.
Për shembull, dotacionet për inovacione, dotacionet për institucione kulturore. Ne pamë se atje u gjetën shumë njerëz në lidhje farefisnore të kuadrove aktuale të partive në pushtet. Të njëjtën e kemi pasur edhe më parë. Edhe me sistemin e deritanishëm tatimor, përsëri të varfrit do të mund të marrin para, nëse këtë me të vërtetë e dëshirojnë. Mirëpo, e shohim se një numër i madh nga ata dëshirojnë…
Maja Ivanovska
Kamera: Dehran Muratov
Montazhi: Arian Mehmeti
Fotografia: Xhabir Deralla
Përpunim i tekstit: Diana Tahiri
