Veton Surroi ishte në mesin e një grupi shqiptarësh etnikë, duke përfshirë udhëheqës të disa partive politike dhe një komitet lokal për të drejtat e njeriut, të cilët organizuan një demonstratë të heshtur më 13 qershor 1991 në Prishtinë, kryeqyteti i krahinës autonome të atëhershme të Kosovës. Deri në 100,000 shqiptarë etnikë mbajtën një arkivol të hapur të mbushur me trëndafila në varrezat e Prishtinës, në demonstratë për paqe dhe kundër asaj që ata e quajtën “dhunën e kryer nga fuqitë okupuese serbe”. Veton Surroi mësohet të ketë thënë në një fjalim me këtë rast: “Ne jemi këtu për të varrosur dhunën”. – thuhet në një faksimile të raportit të Amnesty International më 27 qershor 1991.
Surroi është një person i jashtëzakonshëm dhe një nga intelektualët më të shquar në Ballkan. Biografia e tij është e pasur me arritje rajonale dhe ndërkombëtare në fushën e politikës, diplomacisë dhe medias.
Në seksionin e NATO-s “Kush është kush?” , ndër të tjera z. Surroi është “themelues i grupit të parë opozitar në Kosovë, kreu lokal i AIDJ-së (Asociacionit të Iniciativës Demokratike Jugosllave) në vitin 1989, themelues i Sindikatës së parë të Pavarur të Kosovës në vitin 1989, themelues dhe kryeredaktor i të përjavshmes së pavarur KOHA (1990) dhe më vonë i të përditshmes KOHA Ditore (1997), kryetar i partisë së dytë më të fortë politike në Kosovë (PPK) në periudhën 1991-1992”.
Surroi është një nga anëtarët kryesorë të grupeve negociuese të shqiptarëve kosovarë, duke përfshirë bisedimet e Rambujesë dhe Parisit (1999). Fitues i çmimit vjetor të IFJ-së për gazetari (2000), Çmimin NED për Demokraci dhe Çmimin Geunzen për Lirinë e Hollandës dhe shumë tjera.
Këtë intervistë e realizuam para Debatit të dytë të Shkupit për Evropën (17-19 nëntor), ku z. Surroi do të flasë në debatin hapës “Kosova ndërmjet shenjës gjeopolitike dhe realitetit konfliktual”. Veprimtaria organizohet nga “Debates on Europe# dhe #Kontrapunkt”, dhe mbështetet nga Ministria e Jashtme Federale e Gjermanisë.
XHABIR DERALLA / CIVIL Media: Zoti Surroi, ju faleminderit për këtë intervistë dhe mirë se vini në CIVIL MEDIA.
Surroi: Është kënaqësi.
CIVIL Media: Le të fillojmë me çështjen më urgjente të marrëdhënieve Kosovë-Serbi. A është i mundur dialogu tani, sidomos pas sulmit në Banjska më 24 shtator?
Surroi: Pra, është gjithmonë e nevojshme, veçanërisht pasi të kesh një përshkallëzim të tillë të dhunës, është e nevojshme të bësh dialog. Natyrisht, pyetja është se në çfarë duhet të përqendrohet dialogu dhe duhet të merret me shumë çështje dhe zgjedhje të shumta në të njëjtën kohë. Pra, njëra prej tyre ka të bëjë me faktin se ka përgjegjësi ligjore për zhvillimet në Banjskë, sepse ky ishte një sulm paraushtarak në të cilin ka një shkallë të përgjegjësisë së shtetit serb. Duhet të ketë procedura të duhura ligjore kundër udhëheqësit të asaj njësie paraushtarake, z. Radoiçic, i cili pranoi se ai drejtonte njësinë. Por në të njëjtën kohë duhet të ketë edhe masa për të krijuar një situatë më të mirë për njerëzit në atë pjesë të Kosovës në kuadër të një zhvillimi politik që përfshin qytetarët në vendimmarrje.
CIVIL Media: E pamë se sa drejtësi mund t’i jepte shteti serb atij që e raportoi veten si autor. Megjithatë, çfarë duhet të ndodhë? Duket se Bashkimi Evropian, si të thuash, është i orientuar drejt rezultateve dhe kërkon më shumë rezultate dhe bën njoftime se ka marrëveshje ndërmjet Republikës së Kosovës dhe Republikës së Serbisë, ndërsa ne shohim vetëm përkeqësim të situatës. Çfarë duhet të ndodhë në të vërtetë?
Surroi: Po, është një zhvillim i çuditshëm në të cilin thua se ka një proces normalizimi dhe më pas kemi Banjskën, që është krejt anormale. Nuk jep ndjenjë normaliteti. Unë mendoj se Bashkimi Evropian po e përshkruan situatën jo shumë afër realitetit. Duke pretenduar se ka një marrëveshje, ndërsa presidenti Vuçiq thotë se nuk e mbështet një marrëveshje, se mbështet një pjesë të marrëveshjes, por nuk e mbështet pjesën tjetër të marrëveshjes – mendoj se duhet t’i besojmë z. Vuçiq, në vend të asaj që z. Borell e përshkruan si marrëveshje.
CIVIL Media: Pra, para incidentit në Banjskë… A mendoni se edhe Brukseli mban njëfarë përgjegjësie, sepse praktikisht përqafohej Beogradin dhe Vuçiqin…
Surroi: Kuptohet.
CIVIL Media: … dhe e vendosën kryeministrin e Kosovës, z. Kurti, në akull të hollë? A kemi ndonjë dialog, ndoshta, për vijën ndërmjet Prishtinës dhe Brukselit në lidhje me përmirësimin e marrëdhënieve dhe statusit të Kosovës?
Surroi: Mendoj se ka pasur. Siç thashë, duhet të besojmë kur z. Vuçiq, presidenti Vuçiq, thotë se nuk e përkrah marrëveshjen. Duhet të pranojmë se ai nuk po e mbështet marrëveshjen. Dhe kur thotë” i pranoj pikat pesë, gjashtë dhe shtatë, por nuk pranoj një, dy, tre dhe katër”, duhet të pranojmë që ky është qëndrimi i tij. Nuk duhet të dëshirojmë që pozicioni i tij të zhduket, sepse negociatat nuk zhvillohen kështu.
Pra, nëse presidenti Vuçiq thotë se nuk ka marrëveshje, ne duhet të besojmë se nuk ka marrëveshje dhe se duhet të arrihet një marrëveshje.
Mendoj se për shkak të këtij lloj qëndrimi mjaft anormal që është trajtuar me marrëveshjen, pasoja logjike e saj është se politika serbe mund të testojë më tej qëndrueshmërinë dhe rezistencën e Perëndimit, Bashkimit Evropian dhe NATO-s.
Mos harroni se në maj të këtij viti ka pasur një sulm të dhunshëm ndaj ushtarëve të NATO-s në komuna të ndryshme në veri , kundër NATO-s, kundër gazetarëve etj. Në këto sulme janë lënduar 19 ushtarë të NATO-s. Pra, ky është një testim se sa NATO do t’i përgjigjet sa pika të dobëta ka NATO. Mendoj se Serbia e ka testuar mjaft mirë për qëllimet e saj se sa rezistencë ka, si në NATO ashtu edhe në BE. Banjska ishte një përfundim logjik që përfundoi jo mirë për atë opsion politik.
CIVIL Media: Ka mjaft ekspertë që tregojnë për ndikimin e fortë rus në gjithë këtë çështje. Cili është ndikimi rus në marrëdhëniet Serbi-Kosovë dhe në Ballkanin Perëndimor në përgjithësi?
Surroi: Rusia – jo tani, por për shumë vite me radhë – ka adoptuar një qëndrim të qartë që ka “investime të ulëta dhe kthime të larta”. Prandaj, nuk ka nevojë të bëjë më shumë punë sesa ato që po bëjnë prishësit në Ballkanin Perëndimor, nga z. Dodik, e deri këtu, tek ajo që kemi parë në Maqedoninë e Veriut me sulmin ndaj parlamentit, atë që kemi parë në Mal të Zi.
Pra, ka lojtarë që do ta bëjnë këtë ose falas ose me shpërblime të vogla. A i shkon kjo në avantazh Rusisë? Sigurisht që po, sepse e do Ballkanin Perëndimor si një konflikt të pazgjidhur dhe nxitës të mëtejshëm të çështjeve të identitetit. Është një përsëritje e vijës së fërkimit ndërmjet komunitetit euro-atlantik dhe komunitetit euro-aziatik, kjo është vija e fërkimit në luftën midis Ukrainës dhe Rusisë, gjegjësisht, pushtimit rus në Ukrainë. Prandaj, pjesë të Ballkanit Perëndimor janë thjesht shesh lojërash për të përsëritur këtë lloj vije fërkimi.
CIVIL Media: E saktë, me të vërtetë. Është një strategji e përvetësuar mirë e politikës ruse: secili disavantazh në Perëndim është një avantazh për palën ruse. Aq e thjeshtë dhe jo aq e thjeshtë në të njëjtën kohë.
Sa i përket politikës brenda Republikës së Kosovës… A mund të bëjë kryeministri Kurti diçka apo çka do qoftë më mirë sa i përket dialogut Serbi-Kosovë? Sidomos në dritën e një prej deklaratave tuaja të fundit – nëse e parafrazoj mirë – se ne shohim një luftë midis dy kokëfortësive në këtë histori. A ka ndonjë përmirësim atje, a shohim ndonjë perspektivë në horizont nga perspektiva e Kosovës?
Surroi: Analogjia ime për kokëfortësinë ishte se ekziston një konkurrencë midis realitetit kokëfortë siç është dhe përshkrimi që Bashkimi Evropian i bën këtij realiteti, ose realitetit që ndjek. Unë mendoj se kokëfortësia e realitetit po fiton, dhe kështu ne po jetojmë në një konflikt të papërfunduar dhe këtë duhet ta shohim në atë dritë.
Kështu që, çështja nuk ka të bëjë vetëm me normalizimin dhe vetëm përpjekjen për të hartuar disa politika integruese në Bashkimin Evropian, sepse kjo nuk është ende në kartë, por edhe – si të integrohet fundi i konfliktit në të. Përfundimi i konfliktit, ose përfundimi i konflikteve, bëhet fillimisht, duke kuptuar se konfliktet nuk kanë përfunduar, ose, që të tjera po nxiten ose hapen.
Një shembull, shembull i thjeshtë, është Mali i Zi, anëtar i NATO-s që ishte shumë afër integrimit në Bashkimin Evropian, ose shumë më përpara në integrimin, që papritmas ka një konflikt të brendshëm identiteti që nxitet nga jashtë.
Të mos harrojmë se Maqedonia e Veriut, kur del nga një pengesë, që nga rregulloret e brendshme të vitit 2001, dhe pastaj befas del me një problem tjetër, se si do ta perceptojnë fqinjët. Pastaj, pasi ta keni zgjidhur këtë me një fqinj, atëherë keni një fqinj tjetër që thotë – mirë, e dini, keni disa libra historie që unë dua t’i shikoj. Kjo është një vazhdimësi në ri-përcaktimin e çështjeve të identitetit që, sinqerisht, ndoshta nuk do të zgjidhin situatën nëse këto vende do të bëhen demokraci funksionale që janë në gjendje të integrohen në Bashkimin Evropian apo jo.
CIVIL Media: Bazë e mirë për të menduar dhe zgjeruar realisht perspektivat në lidhje me kokëfortësinë në Ballkan. Dialogu për tensionet Serbi-Kosovë e kështu me radhë, ka një ndikim të madh në fqinjësi, veçanërisht në Maqedoninë e Veriut. Cilat janë perspektivat e situatës në Ballkan, veçanërisht për situatën e sigurisë, veçanërisht duke pasur parasysh se kemi edhe luftën në Ukrainë, kemi interesimin e Kremlinit për t’u përzier në punët e brendshme etj. A keni një perspektivë rajonale duke e parë edhe Maqedoninë e Veriut?
Surroi: Gjatë 10 ose 15 viteve të fundit, kemi pasur këtë mantra të katër lirive evropiane të vendosura në Ballkanin Perëndimor që, nëse vendet e Ballkanit Perëndimor miratojnë katër liritë evropiane, lirinë e lëvizjes, të investimeve, të kapitalit, etj. , atëherë do të bëhet.
Por, katër liritë janë produkt i një transformimi historik të Evropës Perëndimore pas Luftës së Dytë Botërore. Për të arritur te këto katër liri, duhet të ketë një liri të pestë që duhet adresuar, e që është liria nga frika.
Ballkani Perëndimor gjendet ende në një zonë konflikti të papërfunduar. Popujt e Ballkanit Perëndimor duhet të jetë në një situatë në të cilën ata zgjohen çdo ditë pa ndjenjën se ky rajon është “ndoshta jo shumë i qëndrueshëm” ose se “mbase vitin e ardhshëm do të ketë një luftë në lagjen time”… Kjo është diçka që nuk lejon që liritë e tjera të përparojnë.
Pra, ne kemi nevojë që, si Bashkimi Evropian, NATO dhe vendet e Ballkanit Perëndimor, duhet ta trajtojnë këtë çështje sot. Dhe kjo është – si të krijohet një ombrellë sigurie për Ballkanin Perëndimor, në mënyrë që njerëzit e Ballkanit Perëndimor të ndihen të sigurt për sigurinë e tyre… Se ajo që po ndodh në Ukrainë dhe Rusi, ajo që po ndodh në Gaza, nuk reflektohet në Ballkanin Perëndimor… se ky është një rajon që ka vendosur të jetojë në paqe dhe për këtë arsye do të miratojë katër liritë, dhe i ka instrumentet, ombrellën që siguron që ata të mos kalojnë më në dhunë.
CIVIL Media: Mirëpo, shumë njerëz mund të thonë se Serbia në fakt po bën një luftë hibride kundër Kosovës dhe në këtë drejtim, të paktën personalisht, nuk shoh ndonjë mundësi për vazhdimin e një dialogu të vërtetë që do të ketë efekt pozitiv, dhe nuk shoh mundësinë e çlirimit nga frika siç e përmendët.
Surroi: Jo. Ne duhet t’i drejtohemi, e dini, ne duhet t’i kapim demat nga brirët. Pra, pyetja është kjo: Katër nga gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor jetojnë në një zonë konflikti të papërfunduar, ose me nxitje identiteti. Dhe ne kishim një trekëndësh, i cili ishte Kosova, Serbia, Bosnja dhe Hercegovina.
Sepse, përderisa Kosova dhe Serbia jetojnë në një konflikt të papërfunduar dhe shtete jo të plota, për shkak se nuk i kanë përcaktuar marrëdhëniet e tyre të ndërsjella, Bosnja dhe Hercegovina jeton në një marrëveshje paqeje që nuk është një rend legjitim kushtetues. Prandaj, një konflikt i vazhdueshëm i papërfunduar në Bosnjë dhe Hercegovinë po nxitet vazhdimisht. Dhe kështu, këtyre treve, këtij trekëndëshi, kemi edhe Malin e Zi që i është shtuar në vitet e kaluara për identitetin e njerëzve në Mal të Zi.
Dhe ky është një ri- përcaktim nga brenda këtij vendi që përfundimisht në një moment do të adresohet gjithashtu – ky është një vend që dëshiron të jetë në NATO, dëshiron të jetë në Bashkimin Evropian, dëshiron të bashkëpunojë me fqinjët e tij – apo dëshiron të jetë pjesë e botës serbe.
Pra, nëse situata është e tillë, siç është tani, dhe i shtohet kësaj – kemi pyetje të vazhdueshme për identitetin e njerëzve në Maqedoninë e Veriut, njëri apo tjetri. Dhe për t’i shtuar kësaj, në Shqipërinë, e cila muajt apo vitin e fundit, ka tentuar të krijojë veten, apo brenda lidershipit, t’i drejtohet vetes si qendra e përcaktimit se çfarë duhet të mendojnë apo bëjnë apo si duhet të sillen shqiptarët. Atëherë ne kemi një problem që nuk çon drejt çlirimit nga frika.
Prandaj, duhet ta trajtojmë këtë pyetje nga një pikë – le t’i bëjmë njerëzit ta duan veten dhe të bashkëpunojnë etj., por nga lart, të themi – OK, ky është një rajon që është me interes të veçantë për aleancën perëndimore, për Perëndimin, është pjesë e Perëndimit. Ajo duhet të ketë mekanizma mbrojtjeje për të cilat vendet ranë dakord dhe kjo është padyshim një ombrellë e NATO-s. Se si do të rregullohet brenda vendeve është një çështje për t’u debatuar.
Ka mundësi se si të bëhet kjo. Ka mënyra për ta bërë. Por, duhet të ketë një vendim historik se ku gjendet ky vend. Ju nuk mund të jeni, ne nuk mund të pyesim vazhdimisht. E dini, përshkrimet, ky është udhëkryqi mes Lindjes dhe Perëndimit… Jo! Ky nuk është udhëkryqi i Lindjes dhe Perëndimit. Udhëkryqi i Lindjes dhe Perëndimit është Stambolli.
CIVIL Media: Pajtohem. Kjo është absolutisht e saktë.
Surroi: Dhe kështu është Perëndimi, dhe të gjitha kulturat janë të mirëseardhura në të dhe brenda shekullit do të shohim, jo vetëm kulturat lindore dhe perëndimore siç i kemi njohur në aspektin islam dhe gjuhë të ndryshme… Do të shohim Lindjen e Largët, do të shohim Njerëzit e nënkontinentit indian jetojnë këtu, sepse nuk do të ketë shumë njerëz të gatshëm të punojnë këtu. Pra, ne tashmë shohim Bangladeshët dhe Pakistanezët dhe njerëz nga India që vijnë dhe disa prej tyre do të qëndrojnë atje.
Personat që zoti Rama ka ftuar të shkojnë në Itali nga Afrika, disa prej tyre do të qëndrojnë atje. Disa nga njerëzit nga Afganistani do të qëndrojnë atje. Ne duhet të kuptojmë se, si Evropë, ne do të jemi po aq multikulturorë sa është Berlini, në një moment.
Dua të them, se është diçka shumë e natyrshme për ne. Ne kemi lindur multikulturorë. Kjo nuk është asgjë e re. Përveçse duhet të zgjerohemi, se do të ketë njerëz me ngjyra të ndryshme dhe shumë më tepër qytetërime të ndryshme në të cilat kemi jetuar.
CIVIL Media: Në këtë, dhe në kontekst më të gjerë… Dhe kjo nuk është truk pyetje, ju siguroj – cili është mendimi juaj për presidentin serb z. Vuçiq? A mund t’i besohet atij në çdo nivel?
Surroi: Pyetja nuk është nëse duhet t’i besohet, pyetja është – ne duhet t’i marrim fjalët e tij ashtu siç janë.
Pra, nëse thotë – nuk ka marrëveshje – ne duhet të themi, nuk ka marrëveshje.
Nëse thotë – nuk do ta njoh kurrë Kosovën – duhet të themi, në rregull, ai kurrë nuk do ta njohë Kosovën.
Nëse thotë – Unë nuk e konsideroj Serbinë pjesë të Perëndimit – mirë, ne duhet të themi, OK, mos e konsideroni.
Nëse ai thotë – ne duam të shohim një të ardhme me Kinën dhe Rusinë – duhet ta pranojmë ashtu siç është, dhe të mos themi, e dini, ky njeri po e bën këtë për këtë arsye ose për arsye tjetër.
Nuk duhet të hyjmë në arsyet, është e drejta e tij legjitime dhe Serbia ka të drejtë legjitime të ketë një president që nuk dëshiron të jetë në Perëndim.
Kështu që, i takon popullit serb nëse ky është opsioni i tyre. Dhe fatkeqësisht, ky është një proces i ushqyerjes së ndërsjellë në të cilin, nëse presidenti thotë vazhdimisht – ne mbështetemi te Rusia – atëherë sot ka më shumë njerëz që i besojnë Rusisë në Serbi sesa i besojnë Perëndimit, sesa i besojnë Bashkimit Evropian, sesa u besojnë Shteteve të Bashkuara… Dhe, sigurisht, kjo është diçka që duhet adresuar.
Nuk mund ta fshihni kokën, e kam fjalën për Perëndimin kolektiv, nëse doni, duke fshehur kokën në rërë dhe duke thënë – gjithçka është në rregull, thjesht, sipas gjeografisë, Serbia është në Perëndim.
Jo, nuk është. Gjeografia është shumë e rëndësishme, por ju duhet ta pranoni gjeografinë si një faktor.
CIVIL Media: Në këtë kontekst, duke iu qasur pyetjes përfundimtare, është mjaft e gjerë dhe e përgjithshme, por megjithatë besoj se një nga mendjet më të zgjuara në Ballkan mund t’i përgjigjet kësaj pyetjeje – le të themi – në një mënyrë të realizueshme. Ku po shkon Evropa?
Surroi: Kjo është pyetje e mirë. Evropa në këtë fazë është duke u projektuar nga ajo që nuk është. Dhe është projektuar nga ajo që nuk është – nga Rusia.
Përkufizimi i Evropës po hyn në këtë fazë me të cilën është shumë normale që Ukraina do të jetë kufiri lindor i Evropës, ose komuniteti euroatlantik dhe komuniteti euro-aziatik në 10 vitet e fundit, gjithashtu duke u ideuar ose projektuar në një mënyrë. në të cilën e sheh Lindja e Mesme.
Nëse shikojmë brenda këtij shekulli apo brenda 20 viteve të ardhshme, çështja e Lindjes së Mesme është në fakt, një çështje, nëse ajo do të jetë një zgjatje e një lloj krahu evropian të stabilitetit apo nëse do të jetë forcë shkatërruese për të 20 vitet e ardhshme.
Ne tani e shikojmë nga perspektiva e Gazës. Por, të mos harrojmë se 10 vjet më parë pati një luftë në Siri dhe se shumë refugjatë u pranuan nga Gjermania. Më pas, kjo krijoi një klimë të re politike në Evropë që në një fazë ishte më tolerante, kur Angela Merkel ju tha- sillni një milion sirianë në Gjermani, nuk ka problem, ne do ta zgjidhim këtë. Kapaciteti absorbues i Gjermanisë është i tillë, ekonomikisht.
Megjithatë, në të njëjtën kohë, ka pasur njerëz që janë prekur. Papritur, kemi AFD në Gjermani si forcë e dytë politike, shumë më lart se socialdemokratët, të cilët tradicionalisht ishin forca e parë ose e dytë në Gjermani. Pra, ajo që do të prodhojë ky konflikt, për shembull, në Gaza, ndër të tjera, është mënyra se si Evropa e percepton veten përballë Lindjes së Mesme. Dhe nuk është një sukses i madh. Është plotësisht e kundërta.
Është Evropa ajo që nuk e kupton ende veten.
Prandaj, për shkak se kjo Evropë është projekt, dhe jo shtet fiks me kufijtë e saj, apo plane fikse, është brenda këtij projekti – në fakt, integrimi i Ballkanit Perëndimor mund të jetë një nga arritjet e saj më të mëdha, sepse është kaq e lehtë për ta bërë. Dhe fakti që Bashkimi Evropian ose Projekti Evropë nuk ka arritur në një pikë integrimi, nuk tregon vitalitetin për t’i rezistuar Ballkanit Perëndimor, por paaftësinë e Evropës për t’i trajtuar realisht këto çështje dhe për t’i konsideruar ato si pjesë e saj.
CIVIL Media: Ju falënderoj shumë për intervistën z. Surroi!
Surroi: Ju faleminderit!
Intervista u realizua nga Xhabir Deralla
Kamera, video-montazhi dhe fotografitë: Arian Mehmeti
Transkripti: Natasha Cvetkovska
Përkthimi nga gjuha angleze: Dijana Tahiri
